چگونه با حملات باج‌افزاری مقابله کنیم؟ آموزش جامع

لحظه‌ای را تصور کنید که صبح یک روز کاری است. لپ‌تاپ را روشن می‌کنید و ناگهان با پیامی مواجه می‌شوید: «فایل‌های شما رمزگذاری شده‌اند. برای بازگرداندن اطلاعات، باید ۳ بیت‌کوین پرداخت کنید.»این یک سناریوی تخیلی نیست؛ واقعیتی است که هر روز هزاران کسب‌وکار و کاربر با آن مواجه می‌شوند. بر اساس گزارش Cybersecurity Ventures، خسارات ناشی از باج‌افزارها در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۲۵ میلیارد دلار رسیده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال‌های آینده رشد سرسام‌آوری داشته باشد. حملات باج‌افزاری دیگر فقط تهدیدی برای شرکت‌های بزرگ نیستند؛ آن‌ها در کمین کامپیوتر شخصی من و تو هم نشسته‌اند.

در این مقاله از سایت دواپس ایران، قصد داریم به طور کامل به آموزش مقابله با حملات باج‌افزاری بپردازیم؛ از شناخت این تهدید سایبری گرفته تا ابزارها، راهکارهای پیشگیرانه، اقدامات فوری و حتی نکاتی برای نجات اطلاعات بدون پرداخت باج؛ پس این مقاله را تا انتها مطالعه کنید. 

باج افزار چگونه کار می‌کند؟

باج‌افزار (Ransomware) نوعی بدافزار است که با رمزگذاری اطلاعات یا قفل‌کردن سیستم قربانی، او را مجبور به پرداخت پول (معمولاً به‌صورت رمزارز) می‌کند. این حمله معمولاً از طریق فایل‌های آلوده، ایمیل‌های فیشینگ یا نرم‌افزارهای مشکوک انجام می‌شود. هدف اصلی باج‌افزار، اخاذی مالی در ازای بازیابی دسترسی به داده‌ها است. برای آشنایی بیشتر مطلب جامع ما باج افزار چیست؟ آشنایی با انواع باج افزارها را بخوانید. مراحل و گام های حملات باج افزاری به شرح زیر است:

اولین مرحله حمله: نفوذ به سیستم کاربر

اولین قدم برای یک حمله باج‌افزاری، ورود به سیستم قربانی است. این نفوذ معمولاً از طریق روش‌هایی مثل کلیک روی لینک‌های آلوده در ایمیل‌های فیشینگ، دانلود نرم‌افزارهای کرک‌شده، استفاده از حافظه‌های USB ناشناس یا استفاده از آسیب‌پذیری‌های نرم‌افزاری صورت می‌گیرد. حمله می‌تواند حتی از طریق یک فایل Word حاوی ماکروهای مخرب آغاز شود. به محض باز شدن فایل یا اجرای کد آلوده، باج‌افزار وارد سیستم می‌شود و خود را در بخش‌های مختلف سیستم مخفی می‌کند.

دومین مرحله حمله: اجرای مخفیانه و جستجوی فایل‌ها

پس از ورود موفق، باج‌افزار به‌صورت مخفیانه در پس‌زمینه سیستم اجرا می‌شود. در این مرحله، شروع به جستجو در کل حافظه سیستم و حتی دستگاه‌های متصل مانند درایوهای خارجی یا شبکه‌های داخلی می‌کند. هدف این است که فایل‌های مهم مانند اسناد کاری، پایگاه‌های داده، تصاویر، فایل‌های مالی و هر چیزی که برای کاربر ارزشمند است شناسایی شود. باج‌افزار معمولاً فهرستی از پسوندهای فایل هدف دارد و تنها همان‌ها را هدف قرار می‌دهد.

سومین مرحله از حمله: رمزگذاری فایل‌ها

وقتی باج‌افزار فایل‌های ارزشمند را پیدا کرد، وارد مرحله رمزگذاری داده و اطلاعات می‌شود. در این مرحله، با استفاده از الگوریتم‌های رمزنگاری پیشرفته مانند AES-256 یا RSA، فایل‌ها را به‌گونه‌ای رمزگذاری می‌کند که بدون کلید خصوصی قابل بازگشایی نباشند. این رمزگذاری به شکلی انجام می‌شود که فایل‌ها همچنان روی سیستم باقی می‌مانند، اما عملاً بی‌استفاده هستند و هیچ نرم‌افزاری قادر به باز کردن آن‌ها نیست. پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی با رمزنگاری، مقاله جامع ما به نام انواع رمزگذاری داده ها در ذخیره سازی و انتقال اطلاعات را بخوانید

چهارمین مرحله: حذف نسخه‌های پشتیبان

برای جلوگیری از بازگرداندن فایل‌ها از طریق ابزارهای بازیابی یا بکاپ، بسیاری از باج‌افزارها نسخه‌های پشتیبان سیستم (مثل Windows Shadow Copies) را حذف می‌کنند. این کار باعث می‌شود قربانی حتی اگر به ابزارهای بازیابی داده هم دسترسی داشته باشد، نتواند اطلاعاتش را بدون کلید رمزگشایی بازیابی کند. این مرحله نقش مهمی در وادار کردن قربانی به پرداخت باج دارد. برای آشنایی با مراحل بکاپ ویژه و تخصصی مطلب جامع BackUp یا بکاپ چیست و چه کاربردی دارد؟ را بخوانید.

پنجمین مرحله حمله: نمایش پیام باج‌خواهی

بعد از رمزگذاری کامل، باج‌افزار پیامی روی صفحه نمایش ظاهر می‌کند. این پیام معمولاً با لحنی تهدیدآمیز به قربانی اطلاع می‌دهد که فایل‌هایش رمزگذاری شده‌اند و فقط در صورت پرداخت مبلغی مشخص (معمولاً به صورت رمزارز مانند بیت‌کوین) می‌تواند کلید رمزگشایی را دریافت کند. در پیام، زمان محدودی هم تعیین می‌شود؛ مثلاً «اگر ظرف ۷۲ ساعت پرداخت نکنید، کلید حذف می‌شود.»

مرحله آخر: انتظار برای دریافت باج

پس از ارسال پیام، باج‌افزار منتظر اقدام قربانی می‌ماند. برخی باج‌افزارها حتی امکان چت آنلاین با مهاجم را فراهم می‌کنند تا قربانی برای دریافت کلید مذاکره کند! در برخی موارد، مهاجمان به صورت مرحله‌ای تهدید می‌کنند: مثلاً ابتدا فایل‌ها رمزگذاری می‌شوند و اگر باج پرداخت نشود، اطلاعات قربانی در اینترنت افشا خواهد شد. این نوع حملات به «دوگانه‌سازی تهدید» (Double Extortion) معروف‌اند.

اگر قربانی تصمیم بگیرد باج را پرداخت کند، هیچ تضمینی وجود ندارد که کلید رمزگشایی را دریافت کند یا فایل‌ها به‌درستی بازیابی شوند. برخی مهاجمان بعد از دریافت پول ناپدید می‌شوند. حتی اگر کلید داده شود، ممکن است فایل‌ها ناقص باز شوند یا بخشی از داده‌ها آسیب دیده باشند. اگر قربانی پرداخت نکند، اطلاعاتش از دست می‌رود. به همین دلیل، یکی از اصول اساسی در آموزش مقابله با حملات باج‌افزاری این است که همیشه نسخه‌های بکاپ امن و آفلاین داشته باشید و به جای پرداخت، روی پیشگیری و آمادگی تمرکز کنید.

تیم دواپس ایران اولین و بزرگترین ارائه دهنده خدمات دواپس تخصصی ترین خدمات در جلوگیری از حملات باج افزاری را ارائه می‌دهد. برای دریافت خدمات و مشاوره رایگان برای کسب و کار خود تماس بگیرید.

نشانه‌های رایج آلوده شدن به باج‌افزار

با شناسایی چند نکته می‌توانید تشخیص دهید که دستگاه شما به باج افزار آلوده شده است یا خیر:

عدم دسترسی به فایل‌ها و مشاهده پسوندهای عجیب

یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها، ناتوانی در باز کردن فایل‌های شخصی یا کاری است. در حملات باج‌افزاری، مهاجم با رمزگذاری فایل‌ها، آن‌ها را غیرقابل‌خواندن می‌کند و اغلب پسوندهای غیرمعمول یا ناشناخته‌ای مانند .locked، .encrypted یا حتی ترکیب‌های تصادفی به فایل‌ها افزوده می‌شود. این تغییر ناگهانی در فایل‌ها یکی از واضح‌ترین علائم آلودگی است.

نمایش پیام اخاذی یا نوتیفیکیشن عجیب در صفحه دسکتاپ

تقریباً همه باج‌افزارها پس از رمزگذاری فایل‌ها، پیامی واضح روی صفحه به کاربر نمایش می‌دهند. این پیام شامل اطلاعاتی درباره آلودگی سیستم، درخواست مبلغی مشخص (معمولاً به بیت‌کوین)، و نحوه پرداخت است. در برخی موارد، تایمر معکوس برای افزایش فشار روانی نیز به چشم می‌خورد. اگر چنین پیامی را دیدید، سیستم شما تقریباً به‌طور قطع آلوده شده است

کند شدن شدید سیستم یا قفل شدن برنامه‌ها

باج‌افزارها هنگام رمزگذاری فایل‌ها منابع سخت‌افزاری زیادی مصرف می‌کنند. اگر متوجه شدید که سیستم شما بدون دلیل خاصی به شدت کند شده، برنامه‌ها اجرا نمی‌شوند یا پاسخ نمی‌دهند، ممکن است این کندی نتیجه فعالیت یک باج‌افزار در پس‌زمینه باشد. گاهی حتی Task Manager نیز بسته می‌شود تا کاربر نتواند روند مشکوک را متوقف کند.

پیام‌های عجیب از آنتی‌ویروس یا غیرفعال شدن آن

در برخی موارد، قبل از شروع رمزگذاری فایل‌ها، باج‌افزار تلاش می‌کند آنتی‌ویروس سیستم را غیرفعال کند تا شناسایی نشود. اگر ناگهان متوجه شدید نرم‌افزار امنیتی شما از کار افتاده، یا پیام‌های هشدار غیرمعمول دریافت می‌کنید، ممکن است یک حمله در حال انجام باشد. این مورد خصوصاً زمانی مشکوک است که شما تغییری در تنظیمات سیستم نداده باشید.

ایمیل‌ها یا پیام‌های مشکوک در صندوق ورودی

بسیاری از حملات باج‌افزاری از طریق ایمیل‌های فیشینگ صورت می‌گیرند. اگر اخیراً ایمیل‌هایی با پیوست‌های ناشناخته، لینک‌های کوتاه‌شده یا پیام‌هایی با محتوای تهدیدآمیز دریافت کرده‌اید، احتمال دارد یکی از آن‌ها منبع آلودگی باشد. اگر بلافاصله بعد از باز کردن چنین ایمیلی سیستم شما علائم غیرعادی نشان دهد، آلودگی به باج‌افزار بسیار محتمل است.

بیشتر بخوانید:

• DDoS چیست؟همه چیز در مورد حملات DDOS دیداس
• حملات مرد میانی یا Man-in-the-Middle به چه معناست؟+ راهکار مقابله

اقدامات فوری در صورت آلودگی 

در صورت آلودگی به باج‌افزار، واکنش سریع و دقیق می‌تواند از گسترش آسیب‌ها جلوگیری کند و حتی مانع از دست رفتن کامل داده‌ها شود. در ادامه، اقدامات فوری و حیاتی را که باید انجام دهید معرفی و هرکدام را توضیح می‌دهیم:

قطع فوری اینترنت و شبکه

اولین و حیاتی‌ترین اقدام، قطع اتصال دستگاه آلوده از اینترنت و شبکه محلی است. این کار از انتشار باج‌افزار به سایر سیستم‌ها جلوگیری می‌کند. بسیاری از باج‌افزارها طوری طراحی شده‌اند که در شبکه پخش شوند و فایل‌های اشتراکی یا دستگاه‌های دیگر را نیز رمزگذاری کنند.

خاموش کردن دستگاه در صورت مشاهده علائم اولیه

اگر هنوز فایل‌ها رمزگذاری نشده‌اند و تنها علائم اولیه مشاهده شده، بلافاصله دستگاه را خاموش کنید. این کار ممکن است روند رمزگذاری را متوقف کند و امکان بازیابی بخشی از اطلاعات را افزایش دهد

مطلع کردن تیم IT یا متخصص امنیت

در صورت آلودگی، حتماً موضوع را به تیم فناوری اطلاعات یا متخصص امنیت سایبری اطلاع دهید. تلاش برای حل مشکل بدون تخصص می‌تواند به گسترش آلودگی یا از بین رفتن داده‌های حیاتی منجر شود. تیم حرفه‌ای می‌تواند با ابزارهای مناسب، وضعیت را بررسی کرده و بهترین راهکار را انتخاب کند.

اسکن کامل با ابزارهای آنتی‌مالور و ضدباج‌افزار

اگر هنوز به سیستم دسترسی دارید، با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی مانند Malwarebytes یا Bitdefender، سیستم را اسکن کنید. برخی از باج‌افزارها در مراحل اولیه شناسایی و حذف می‌شوند. البته توجه داشته باشید که اسکن ممکن است جلوی رمزگشایی را نگیرد، ولی می‌تواند فایل آلوده یا عامل اجرایی را متوقف کند

بررسی فایل‌های پشتیبان و تهیه نسخه‌ای از سیستم آلوده

قبل از هر اقدامی برای بازیابی، از وضعیت فعلی سیستم آلوده یک نسخه کامل تهیه کنید. این نسخه برای تحلیل و احتمال رمزگشایی بعدی لازم است. سپس بررسی کنید که آیا فایل‌های پشتیبان سالمی در اختیار دارید یا خیر. اگر بکاپ دارید، پس از پاک‌سازی سیستم می‌توانید فایل‌ها را بازیابی کنید.

عدم پرداخت باج

کارشناسان امنیت سایبری اکیداً توصیه می‌کنند که هیچ‌گاه باج نپردازید. پرداخت نه‌تنها تضمینی برای بازیابی اطلاعات نمی‌دهد، بلکه مهاجمان را به تکرار حمله یا اخاذی بیشتر تشویق می‌کند. بسیاری از شرکت‌ها پس از پرداخت نیز نتوانسته‌اند کل فایل‌ها را بازیابی کنند.

گزارش به مراجع قانونی یا نهادهای امنیت سایبری

در صورتی که حمله جدی باشد (به‌ویژه در سازمان‌ها)، موضوع را به پلیس فتا یا مرکز ماهر (در ایران) یا سازمان‌های مشابه در کشورهای دیگر گزارش دهید. این اقدام می‌تواند به شناسایی مهاجمان و پیشگیری از حملات مشابه در آینده کمک کند.

بیشتر بخوانید: 

حمله سایبری چیست؟

امنیت در لینوکس بیشتر است یا ویندوز؟

سیستم پیشگیری از نفوذ (IPS) چیست و چرا باید از آن استفاده کنید؟

راهکارهای پیشگیرانه برای مقابله با حملات باج‌افزاری

در مقابله با حملات باج‌افزاری، همیشه پیشگیری بهتر از درمان است. اقدامات پیشگیرانه می‌توانند نقش بسیار مؤثری در کاهش ریسک آلوده شدن به باج‌افزارها داشته باشند:

تهیه نسخه پشتیبان (Backup) منظم از داده‌ها

مهم‌ترین راهکار مقابله با باج‌افزارها، داشتن نسخه پشتیبان منظم از اطلاعات است. بکاپ‌ها باید به‌صورت منظم، خودکار و در مکان‌های امن (مانند هارد اکسترنال یا فضای ابری با دسترسی محدود) نگهداری شوند. همچنین مهم است که این نسخه‌های پشتیبان به شبکه اصلی متصل نباشند تا در صورت حمله، آلوده نشوند.

بروزرسانی مداوم سیستم‌ها و نرم‌افزارها

یکی از رایج‌ترین راه‌های نفوذ باج‌افزارها، استفاده از آسیب‌پذیری‌های امنیتی در سیستم‌عامل یا نرم‌افزارهای قدیمی است. بنابراین، باید تمامی سیستم‌ها، برنامه‌ها و پلاگین‌ها را به‌روز نگه دارید. نصب وصله‌های امنیتی به‌محض انتشار، جلوی سوءاستفاده مهاجمان را می‌گیرد.

استفاده از آنتی‌ویروس و ابزارهای امنیتی قدرتمند

نصب و فعال نگه داشتن آنتی‌ویروس یا ضدباج‌افزار قدرتمند یکی از اقدامات ضروری است. این ابزارها بسیاری از باج‌افزارها را پیش از فعال شدن شناسایی و حذف می‌کنند. اطمینان حاصل کنید که این نرم‌افزارها آپدیت هستند و به‌طور مداوم سیستم را پایش می‌کنند. برای آشنایی با انتی ویروس ها مطلب معرفی بهترین آنتی ویروس های شبکه را از بلاگ ما بخوانید.

آموزش کاربران و افزایش آگاهی سازمانی

بیش از 90٪ حملات باج‌افزاری از طریق خطای انسانی، مانند باز کردن پیوست ایمیل مشکوک، رخ می‌دهد. آموزش کارکنان درباره تهدیدهای فیشینگ، روش‌های شناسایی ایمیل‌های مخرب و اصول امنیت اطلاعات، می‌تواند به‌طور چشمگیری احتمال آلودگی را کاهش دهد. آگاهی، قوی‌ترین دیوار دفاعی است.

محدودسازی دسترسی‌ها (Principle of Least Privilege)

به کاربران فقط به‌اندازه‌ای دسترسی بدهید که برای انجام وظایف خود نیاز دارند. اگر حساب‌های کاربری محدود باشند، در صورت نفوذ مهاجم، دامنه تخریب و دسترسی او نیز محدود خواهد بود. استفاده از حساب‌های Administrator تنها زمانی که ضروری است، توصیه می‌شود.

فعال‌سازی فایروال و سیاست‌های امنیتی شبکه

استفاده از فایروال ها برای مانیتورینگ ترافیک ورودی و خروجی شبکه می‌تواند فعالیت‌های مشکوک را مسدود کند. همچنین، پیکربندی درست فایروال سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و استفاده از سیستم‌های تشخیص نفوذ (IDS/IPS) کمک می‌کند تا حملات در مراحل اولیه شناسایی شوند.

غیرفعال‌سازی ماکروها و اسکریپت‌های مشکوک

بسیاری از فایل‌های آلوده (مانند فایل‌های Word یا Excel) از طریق ماکروها اجرا می‌شوند. غیرفعال کردن اجرای خودکار ماکروها و اسکریپت‌ها در سیستم‌ها می‌تواند از فعال شدن باج‌افزارها جلوگیری کند، به‌خصوص در ایمیل‌های دریافتی با پیوست‌های ناشناخته.

استفاده از احراز هویت چندمرحله‌ای (MFA)

استفاده از احراز هویت چندمرحله‌ای برای ورود به حساب‌های حساس، باعث می‌شود حتی در صورت سرقت رمز عبور، مهاجم نتواند وارد سیستم شود. این روش یک لایه امنیتی اضافه است که به‌شدت ریسک نفوذ را کاهش می‌دهد. برای مطالعه بیشتر مقاله احراز هویت چند عاملی چیست و چه تاثیری در افزایش امنیت سایت دارد؟ را میخوانید.

سخن آخر 

در دنیای امروز، حملات باج‌افزاری به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای امنیتی برای افراد، سازمان‌ها و حتی زیرساخت‌های حیاتی تبدیل شده‌اند. آنچه اهمیت دارد، تنها واکنش پس از حمله نیست، بلکه آموزش مقابله با حملات باج‌افزاری و داشتن یک رویکرد پیشگیرانه، رمز موفقیت در حفظ امنیت داده‌هاست. در این مقاله با تعریف باج‌افزار، نشانه‌های آلودگی، راهکارهای پیشگیرانه و ابزارهای مقابله با این نوع تهدید آشنا شدیم. از تهیه منظم نسخه پشتیبان گرفته تا بروزرسانی سیستم‌ها، آموزش کارکنان و استفاده از فایروال و آنتی‌ویروس‌های قدرتمند، همه و همه جزو استراتژی‌های کلیدی برای پیشگیری از نفوذ باج‌افزارها هستند. با دریافت خدمات امنیت شبکه و خدمات پشتیبانی شبکه از تیم دواپس ایران دیگر نگران حملات باج افزاری نباشید.

در نهایت، فراموش نکنید که دنیای امنیت سایبری همیشه در حال تغییر است. آگاهی، آموزش مستمر و استفاده از ابزارهای مناسب، مهم‌ترین سپر شما در برابر تهدیدهای باج‌افزاری خواهد بود. اگر امروز برای آموزش مقابله با حملات باج‌افزاری اقدام نکنید، ممکن است فردا بهای سنگینی برای ناآگاهی بپردازید.